Poniższy artykuł, poruszający temat obowiązkowej służby wojskowej, został przygotowany przez kpt. Łukasza Kominka, eksperta ds. bezpieczeństwa w WSB Merito w Warszawie, specjalnie z myślą o uczestnikach 2. Kongresu Bezpieczeństwo Polski. Jego celem jest przedstawienie aktualnych działań i decyzji w zakresie obronności podejmowanych przez państwa europejskie oraz zainicjowanie dyskusji nad przyszłością modelu służby wojskowej w Polsce. Zapraszamy do lektury!
***
Gdy zaanektowano Krym, przeważająca liczba europejskich krajów dysponowała armią opartą tylko na profesjonalnych żołnierzach. Wiele z tych krajów zrezygnowało z obowiązkowej służby wojskowej w latach 2004-2011, a podczas poboru w tym czasie pozostały jedynie: Dania, Estonia, Finlandia, Norwegia, Cypr, Grecja, Austria oraz Szwajcaria (a także Rosja i Białoruś).
Z trzech krajów bałtyckich tylko Estonia nigdy nie zrezygnowała z obowiązkowej służby wojskowej. Pozostałe dwa, na początku XX wieku, będąc już częścią NATO, wprowadziły istotne reformy w swoich armiach, przy czym kluczowym aspektem było poleganie głównie na profesjonalnych żołnierzach. Łotwa zakończyła pobór w 2007 roku, a Litwa zrobiła to w roku następnym. Agresja Rosji wobec Ukrainy w 2014 roku oraz otwarta wojna w 2022 roku zmusiły te dwa państwa do zaktualizowania swoich strategii obronnych.
W lutym 2015 roku litewska Rada Obrony Narodowej postanowiła o wznowieniu powszechnej służby wojskowej. Głównym celem jej przywrócenia jest zwiększenie liczby żołnierzy w armii w nadchodzących latach oraz zbudowanie odpowiedniego zaplecza rezerw osobowych. Początkowy okres obowiązkowej służby wojskowej ustalono na pięć lat, ale później został on przedłużony. Szacowano, że każdego roku do sił zbrojnych będą powoływane około 3,5 tysiąca osób. Decyzja ta szybko uzyskała zatwierdzenie litewskiego Sejmu. Czas trwania służby wojskowej wynosi 9 miesięcy, a każdego roku powoływanych jest od 3500 do 4000 obywateli. Wiek, w którym można być powołanym, ustalono na 19-26 lat. Istnieje także możliwość odbycia służby na zasadzie ochotniczej; mogą się zgłaszać obywatele Litwy w wieku 18-38 lat, zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Poborowi otrzymują miesięczne wynagrodzenie oraz po zakończeniu służby odprawę. Ich dotychczasowy lub przyszły pracodawca otrzymuje od państwa subwencję przez sześć miesięcy, co zwiększa szansę żołnierzy na zachowanie obecnej lub znalezienie nowej pracy. Na początku 2023 roku litewskie ministerstwo obrony zapowiedziało skrócenie długości zasadniczej służby wojskowej. Takie działania mają na celu zwiększenie liczby szkolonych poborowych z aktualnych niemal czterech tysięcy do pięciu tysięcy w 2027 roku.
Na Łotwie decyzja o powrocie do systemu poboru została podjęta kilka lat później, po rozpoczęciu wojny w Ukrainie. 6 września 2022 roku rząd Łotwy zaakceptował propozycję ministerstwa obrony w sprawie utworzenia Państwowej Służby Obrony, w ramach której wprowadzono roczną służbę wojskową. Powolne wprowadzenie poboru miało się odbywać do 2027 roku. Nowe zasady zakładają także dobrowolny udział kobiet w służbie od 2028 roku. Nieco ponad pół roku później, 5 kwietnia 2023 roku, łotewski parlament uchwalił ustawę dotyczącą Państwowej Służby Obrony. Ustawa ta obejmuje mężczyzn urodzonych po 1 stycznia 2004 roku, którzy mają obowiązek odbycia służby wojskowej w ciągu roku po osiągnięciu 18 roku życia. W przypadku kontynuowania nauki, powinni oni zrealizować służbę wojskową w ciągu roku po jej zakończeniu. Takie rozwiązania mają na celu wzmocnienie Łotewskich Sił Zbrojnych i dostosowanie ich składów do pojawiających się wyzwań. Ministerstwo obrony Łotwy szacuje, że zmiany pozwolą w ciągu pięciu lat osiągnąć liczebność sił zbrojnych w wysokości 50 tys. żołnierzy, z czego 14 tys. w służbie czynnej, 16 tys. w Gwardii Narodowej i 20 tys. w rezerwie.
Dyskusja na temat przywrócenia obowiązkowego poboru wojskowego jest prowadzona w Niemczech, gdzie system ten został wstrzymany w 2011 roku. W przypadku jego wznowienia, zgodnie z niemiecką Ustawą Zasadniczą, mężczyźni po osiągnięciu 18. roku życia mogą być wciąż powoływani do służby w armii, straży granicznej oraz obronie cywilnej. Rozmowy na temat powrotu do tego modelu związane są z konfliktami na Ukrainie, dużymi brakami kadrowymi w wojsku oraz rosnącymi wpływami skrajnej prawicy wśród żołnierzy. Obowiązkowa służba, która miałaby obejmować zarówno mężczyzn, jak i kobiety, byłaby realizowana po ukończeniu szkoły średniej. Zakres tej służby nie ograniczałby się tylko do Bundeswehry, ale obejmowałby również inne instytucje jak straż pożarna czy sektory opieki społecznej. Dyskusja ta nabrała tempa w rocznicę rosyjskiego ataku, który miał miejsce 22 lutego 2022 roku. Wtedy minister obrony Niemiec, Boris Pistorius, stwierdził, że wstrzymanie obowiązkowej służby wojskowej było nietrafionym krokiem. Jego opinia znalazła poparcie ze strony Patricka Sensburga (CDU), który zauważył, że Bundeswehra jest teraz zbyt mała oraz niedostatecznie wyposażona, aby skutecznie wykonywać swoje zadania. Niemcy muszą stworzyć silne, dobrze przeszkolone wojsko oraz rezerwistów z różnych środowisk, co możliwe jest tylko dzięki obowiązkowej służbie wojskowej. W październiku 2023 roku Bundeswehra opublikowała informacje, które wskazują na poważne trudności kadrowe: ujawniono, że jej liczba wynosi 181 383 żołnierzy, co wciąż jest dalekie od planowanego celu 203 000. Rozważana przez Niemcy opcją jest model szwedzki, w którym wszyscy mężczyźni i kobiety są zobowiązani do służby wojskowej, ale tylko część z nich jest powoływana. Szacuje się, że obecny ogólny potencjał rezerw Bundeswehry wynosi ponad 900 tysięcy żołnierzy rezerwy.
Z kolei we Francji wprowadzana jest łagodna wersja służby wojskowej, znana jako powszechna służba narodowa, która ma silnego orędownika w osobie prezydenta Emmanuela Macrona. Młodzież w wieku od 15 do 17 lat może uczestniczyć w miesięcznym, dobrowolnym szkoleniu wojskowym lub w różnych cywilnych formacjach, takich jak straż pożarna, policja czy organizacje non-profit. Głównym zamiarem tego programu jest pielęgnowanie tradycyjnych francuskich wartości oraz wspieranie jedności narodowej. W programie mogą uczestniczyć zarówno chłopcy, jak i dziewczęta. Istnieje prawdopodobieństwo, że w niedalekiej przyszłości ten rodzaj służby stanie się obowiązkowy.
Głosy w debacie na temat szkolenia wojskowego dla obywateli pojawiły się także w Wielkiej Brytanii, gdzie obowiązkowy pobór został zniesiony w 1963 roku. Na początku 2024 roku Richard Shireff, brytyjski generał i były zastępca dowódcy NATO w Europie wskazał, że brytyjskie siły lądowe są zbyt małe, aby stawić czoła potencjalnemu konfliktowi z Rosją, a ich zwiększenie z obecnych 74 tys. do około 120 tys. nie będzie wystarczające.
Agresywne działania Rosji wobec Ukrainy oraz jej wojenne oświadczenia skłoniły kraje europejskie do dostrzegania potrzeby wzmocnienia swoich sił obronnych, co z kolei wywołało dyskusje o możliwości wprowadzenia obowiązkowej służby wojskowej. Część z tych państw postanowiła podjąć ten krok, podczas gdy w innych nadal prowadzone są rozmowy. W trakcie tych dyskusji w Europie prezentowane są różnorodne opinie na temat przywrócenia poboru, a najczęściej zwolennicy tego pomysłu zwracają uwagę na problemy z rekrutacją oraz niedobory personelu w zawodowej armii, a także na potrzebę odbudowy rezerw. Ponadto wskazują na wartości moralne, które wiążą się z wojskową służbą, takie jak budowanie jedności narodowej i „obywatelskiej armii”. Z drugiej strony, przeciwnicy poboru podnoszą kwestie wydatków, jakie to rozwiązanie generuje dla budżetu (w tym brak odpowiedniej infrastruktury szkoleniowej i instruktorów), a także obawy związane z zabraniem kolejnych młodych ludzi z rynku pracy oraz problemy prawne. Wygląda na to, że ostateczny wynik rozmów o przywróceniu poboru w różnych krajach będzie uzależniony od dalszego rozwoju sytuacji w Ukrainie i ewentualnego rozszerzenia konfliktu na inne obszary. Potrzeba zwiększenia sił zbrojnych w odpowiedzi na zagrożenia ze wschodu skłoni europejskie rządy do ponownego wprowadzenia wojskowego szkolenia obywateli, chociaż najprawdopodobniej długoterminowa zasadnicza służba wojskowa stanie się jedynie jedną z opcji realizacji tego obowiązku.
Pewnym jest jedno – powrót obowiązkowej służby wojskowej w naszym kraju powinien być tylko kwestią czasu. Podczas konferencji powinniśmy tylko zadawać sobie pytanie: jaki model obrać i w jaki sposób to zrobić – nie ważne bowiem kiedy, ważne za to jak.
kpt. Łukasz Kominek, Ekspert ds. bezpieczeństwa, WSB Merito w Warszawie
1 P. Wywiał, Wojna na Ukrainie a kwestie powrotu obowiązkowej służby wojskowej w wybranych państwach europejskich [w:] Rocznik Bezpieczeństwa Morskiego, nr XVIII, wyd. AMW, Gdynia 2024.
